Je kunt écht zelf grote maatschappelijke veranderingen in gang zetten.

Joris Luyendijk

Van bij het begin in 1993 heeft het Timotheus Project steeds gezocht naar antwoorden op de volgende vraag: Hoe kunnen we spiritualiteit en zingeving verbinden met maatschappelijk engagement?
 

Het is altijd al de leidraad geweest van onze zoektocht in de laatste 22 jaren en vandaag meer dan ooit een hot item in het licht van de grote uitdagingen die we in onze samenleving vandaag meemaken. In dit kader brengen we vandaag een bijdrage van Joris Luyendijk die het onlangs het boek schreef: "Dit kan niet waar zijn."
 

We zijn allemaal betrokken bij de financiële sector, zegt journalist Joris Luyendijk. “Je kunt zelf veranderingen in gang zetten en bepalen wat er met je geld gebeurt.” Sinds het begin van de financiële crisis in 2008 is er niets wezenlijks veranderd in de bancaire sector. Een volgende crisis kan zomaar uitbreken. “Dat is volgens mij geen controversiële uitspraak”, zegt Joris Luyendijk.

Hij dompelde zich voor zijn boek 'Dit kan niet waar zijn' twee jaar lang onder in het hart van de financiële sector: de City in Londen. “Toezichthouders, ambtenaren, investeerders: bijna iedereen die ik spreek maakt zich grote zorgen. Er is sinds het uitbreken van de crisis weliswaar veel gebeurd, zoals de introductie van strengere wetten en regels voor banken. Maar de diepere oorzaak van de crisis is er niet mee weggenomen.”
 

“Als we met z’n allen vinden dat banken zich fatsoenlijk moeten gedragen, dan moeten we dat gewoon regelen.”
Joris Luyendijk

Verantwoordelijkheid

Die diepere oorzaak is volgens Luyendijk dat bankiers enorme risico’s namen, maar niet zelf opdraaiden voor de gevolgen toen het mis ging. “Die gevolgen zijn afgewenteld op de samenleving en de belastingbetalers. Zij zijn gedwongen om de banken te redden.” Die scheve situatie bestaat nog steeds. Luyendijk: “Met name de grote, internationale banken zijn gebaat bij het handhaven van de status quo. Die maakt het mogelijk om lucratieve – lees: risicovolle – activiteiten te ondernemen. Ze worden in de rug gedekt door de politiek en de samenleving.”
 

Luyendijk: “Ook in de City van vandaag geldt: degene met de hoogste bonus is de gaafste gast. Er is een sterke gerichtheid op het maximaliseren van financieel rendement op korte termijn. Dat leidt ertoe dat mensen grote risico’s nemen. Zo wordt het voortbestaan van hun eigen bank bedreigd, net als de stabiliteit van de financiële sector en de economie.” Een einde maken aan die situatie zou de kern van een deltaplan voor de financiële sector moeten zijn. Luyendijk: “Het betekent dat de bankiers de gevolgen van de risico’s op hun schouders dragen en de banken die risico’s ook zelf nemen. Want dat zet aan tot verantwoordelijk gedrag.”

Boos

Hoewel banken een grote verantwoordelijkheid dragen, is het te makkelijk om de schuld voor de crisis van 2008 en voor de risico’s van vandaag, volledig in hun schoenen te schuiven. Luyendijk: “Naar aanleiding van mijn boek geef ik veel lezingen in het land. De zaal is steeds afgeladen vol en zindert vaak van boosheid op ‘die bankiers die ons dit allemaal hebben aangedaan’. Juist het feit dat de samenleving opdraait voor de gevolgen van het gedrag van banken, maakt dat veel burgers verontwaardigd zijn. Ik snap die boosheid best, maar ik denk dat we ook naar onszelf moeten kijken. We zijn allemaal betrokken en in zekere zin medeplichtig.”
 

Want we hebben jarenlang op politici gestemd die het financiële systeem hebben geschapen, dat leidde tot de crisis. “Namelijk een systeem dat banken geen strobreed in de weg legde, en ze alle vrijheid gaf om te doen en laten wat ze wilden”, meent Luyendijk. “Maar niemand had door welke risico’s waren verbonden met al die speelruimte van bankiers.”
Behalve verstandig stemmen, kunnen we nog meer doen om te komen tot een stabiele financiële sector. Luyendijk: “Bijvoorbeeld bewust omgaan met ons spaargeld. Door bewuste keuzes te maken, kun je zelf bepalen wat er met je geld gebeurt.”

Ethisch bankieren

Bewust bankieren helpt en is een bijdrage aan een gezonde en veerkrachtige financiële sector, daar is Luyendijk van overtuigd. Toch is de democratische weg uiteindelijk de enige die leidt tot werkelijke verandering. Luyendijk: “Want alleen zelf ethisch met je spaargeld omgaan, blijft te klein. Het systeem verandert er niet voldoende door. Bovendien is het elitair. Het overgrote deel van de bevolking gaat niet bewust met zijn geld om. Dat zal niet veranderen, en dat hoeft ook niet. Ik vind het erg moralistisch om te zeggen dat iedereen bewuste keuzes moet maken. Als we met z’n allen vinden dat banken zich fatsoenlijk moeten gedragen, dan moeten we dat gewoon regelen. Via de wet, en met strenge toezichthouders.”
 

Ook de niet-bewuste spaarders – en dat zijn dus de meeste mensen – hebben recht op veilige banken, meent Luyendijk. “Iedereen moet er vanuit kunnen gaan dat het financiële systeem robuust is en niet zomaar kan instorten. Want alleen zelf ethisch met je spaargeld omgaan, blijft te klein. Het systeem verandert er niet voldoende door.”
 

Luyendijk trekt de parallel met het kopen van een auto. “Als je naar een showroom gaat voor een nieuwe auto, dan mag je ervan uitgaan dat die niet ontploft als je er de weg mee op rijdt. Oók niet als je het allersnelste sportmodel hebt gekocht. Je mag ervan uitgaan dat de auto solide is gebouwd, en dat er instanties zijn geweest die de fabrikant hebben gecontroleerd. Iets dergelijks geldt voor bancaire producten. Als je naar een bank loopt en je opent een spaarrekening, dan mag je ervan uitgaan dat de bank en je spaarrekening een tijdje later niet ineens ontploffen. Oók niet als het een spaarrekening is met een relatief hoge rente. Ik vind dat je in zekere zin blind moet kunnen varen op wetgevers en toezichthouders.”

Inspirerend en hoopvol

Dat laat onverlet dat het verstandig is om goed na te denken over de vraag wat je met je spaargeld doet, zeker zolang die veilige financiële sector er nog niet is. Luyendijk: “Ethische banken die niet voor een maximaal financieel rendement op korte termijn gaan, kunnen een belangrijke inspirerende werking hebben. Ze laten de overige banken zien dat het anders kan. En ze laten politici zien dat er mensen zijn – hun klanten – die verandering willen.” Maar voorlopig hebben we nog te maken met een financiële sector waarin sinds 2008 niet werkelijk iets is veranderd. Luyendijk: “Toch ben ik hoopvol over de toekomst. De geschiedenis bewijst dat onze samenleving dingen ten positieve kan keren. Neem de afschaffing van de slavernij of de invoering van algemeen kiesrecht. Ook dat heeft lang geduurd. Maar uiteindelijk is het gelukt. Waarom zou het dan niet lukken om tot een veilige financiële sector te komen?”
 

Joris Luyendijk (1971) is journalist en antropoloog. Hij schreef onder meer Het zijn net mensen, over de kloof tussen beeld en werkelijkheid in het Midden-Oosten. Begin 2015 verscheen Dit kan niet waar zijn: een boek waarvoor hij zich twee jaar lang onderdompelde in de Londense City.