DeWereldMorgen.be had een gesprek met psychiater Dirk De Wachter. Hij is psychiater-psychotherapeut en diensthoofd systeem- en gezinstherapie aan het Universitair Psychiatrisch Centrum van de KU Leuven. Daarnaast is hij opleider en supervisor in de gezinstherapie in diverse centra in binnen- en buitenland. Sinds het verschijnen van zijn boek “Borderline Times”, waarin hij borderline niet als een individueel, maar als een maatschappelijk ziektebeeld schetst, is  hij amper uit de media weg te slaan. 

Samen met kompaan Paul Verhaeghe is hij het boegbeeld geworden van een toenemend verzet tegen de kille prestatiesamenleving. In zijn recentste boek “Liefde, Een Onmogelijk Verlangen?” overschouwt hij liefde en relaties in tijden van maakbaarheid. Kan de liefde overleven in tijden waarin duurzaamheid een zeldzaam goed is geworden, waarin alles maakbaar en perfectie het hoogste goed lijkt?

Vragen als spiegel

We zouden elkaar spreken om 20u. Maar de planning van de avond draait in de soep door monsterfiles richting kust, waardoor ik hem pas om 21u45 van het podium in de theaterzaal van Vooruit kan plukken, waar hij samen met Daan de Nacht van de Arbeid afsluit op Volta XL. Of hij er nog zin in heeft, op dit onzalige uur, vraag ik aarzelend. “Voor DeWereldMorgen.be doen we wat extra moeite, dus kom maar mee.” Ik schuif mee aan tafel en terwijl hij het verlate avondmaal wegwerkt antwoordt hij geanimeerd op mijn vragen, al lijken die wat overbodig en is hij me telkens een paar zinnen voor.

U stelt veel in vraag, maar biedt zelf weinig antwoorden. Wie uw boeken leest in de hoop daar oplossingen te vinden voor concrete problemen, die legt ze misschien wat ontgoocheld weg.

“Uiteraard. Als psychiater hoor ik geen oplossingen of antwoorden aan te reiken. Ik ben geen goeroe. Ik wil alleen maar een spiegel voorhouden. Wat mensen daarmee doen, dat moeten ze zelf uitzoeken. Het is aan hen om antwoorden te formuleren. Het is wezenlijk voor de psychotherapie dat ze geen antwoorden biedt. Ik vind het al moeilijk genoeg om te weten wat ik zelf moet doen, laat staan dat ik zou weten wat anderen al dan niet moeten doen. Bovendien geloof ik vurig in bottom-up processen. Top-down processen plaatsen leiders aan het hoofd van regimes, maar brengen mensen niet dichter bij elkaar. Ik beantwoord geen vragen en los geen problemen op, maar kaart dingen aan. Dat betekent niet dat ik nergens iets van vind. Als dat zo was zou ik niet zo zitten orakelen en geen boeken schrijven.”

Hoe verklaart u het succes en de weerklank van wat Paul Verhaeghe en uzelf schrijven en vertellen? Jullie vertalen een ongemakkelijke waarheid.

“Paul (Verhaeghe) en ik zijn compagnons de route. Hij wees me er ooit op dat ik hem wel vaak citeerde. “Maar Paul, dat is omdat er niemand anders is”, zei ik hem. Wij zijn randfenomenen. Zoals jullie dat zijn in de media. Er is weinig fundamentele maatschappijkritiek. De meeste kritiek wordt dan nog gedragen door hulpverleners. In Nederland zie je dat al een hele tijd, dat de hulpverlening fundamentele problemen aankaart. Dat is toch opmerkelijk?”

Onderstroom

“Ik zie een onderstroom van jonge mensen die zich vragen stellen, dingen herkennen in wat ik schrijf, problemen benoemd zien. Mensen die nadenken over hun carrière, hun relatie, hun leven, …  die voelen dat er iets niet klopt. Al moet ik voorzichtig zijn met het woord “onderstroom”. Het is een beladen woord geworden.”

“Ik onderscheid twee constante levensdriften of energiestromen: Thanatos heet klassiek de doodsdrift, maar je kan er ook het verlangen naar rust en stabiliteit en lezen. Eros staat voor de lust, maar ook de liefde, de barmhartigheid, het zorgen voor elkaar. Tussen deze krachten heerst een broos evenwicht. Aan die onderstroom van zorg en barmhartigheid moeten we terug een stem geven.”

In uw werk schetst u een ontnuchterend beeld van de moderne samenleving. Zorg en barmhartigheid staan niet meer centraal in ons leven. Het is ieder voor zich. Toch klinkt u ook hoopvol.

“Ik ben eigenlijk inderdaad best hoopvol, hoe kritisch ik me ook uitlaat over de cultuur. Cultuurkritiek staat niet gelijk aan cultuurpessimisme. Net die onderstroom die beweging van mensen die dingen in vraag durven stellen moet ons hoopvol stemmen. Engagement is per definitie hoopvol. Zonder hoop geen engagement.”

Ook kunst kan de wereld redden

U besteedt veel aandacht aan de rol van kunst en cultuur in uw boeken. Toevallig in tijden waarin die onder vuur liggen en zich voortdurend lijken te moeten bewijzen.

“Kan kunst de wereld redden? Volmondig ja. Ook kunst kan de wereld redden, met de nadruk op 'ook'. De kunsten zijn geen eiland. Ze bestaan bij gratie van de wereld, de samenleving. De wereld definieert de kunsten. Maar engagement in de kunst kan ook doorslaan. Al te geëngageerde kunst, kunst die een stellige boodschap vertolkt is propaganda, geen kunst. Dan denk ik bijvoorbeeld aan de nazikunst. De kunstenaar moet blijven vragen stellen.

Ik moet nu spontaan denken aan Bukowski’s gedicht 'Style'.

“Style is the answer to everything.
A fresh way to approach a dull or dangerous thing
To do a dull thing with style is preferable to doing a dangerous thing without it
To do a dangerous thing with style is what I call art

Bullfighting can be an art
Boxing can be an art
Loving can be an art
Opening a can of sardines can be an art”

Het is niet zozeer wat je doet, maar hoe je dingen doet die ze betekenis geeft. Kunstenaars zijn visionairen, zij voelen dingen aan die de rest van de wereld (nog) niet ziet. Zij zijn perfect geplaatst om onze ogen te openen voor wat we doorgaans negeren.”

Engagement

Dat klinkt alweer als een pleidooi voor engagement, ook in de kunsten.

“Engagez-vous! Er heerst een sfeer van gelatenheid. “Alles gaat toch goed, dus zeur niet zo.” Daartegenover wil ik engagement stellen. Mensen hebben blinde vlekken die ze liefst negeren. Oplossingen moeten altijd van de anderen komen. Maar wanneer alles politiek gestuurd wordt, dan gaat het mis. Je hebt een kader nodig, maar de invulling moet van ons komen, van de mensen. En dat kader moet onzichtbaar zijn en mensen tot hun recht laten komen. Heel wat actuele kaders staan net in de weg van mensen en van hun engagement.”

Ondanks uw kritische stem toont u zich erg mild voor het individu. U bent scherp voor structuren, maar ontziet de mensen.

“Dat klopt. Wanneer ik tegenover iemand zit die de meest ondenkbare racistische uitspraken doet, dan keur ik die niet goed, maar probeer ik te begrijpen wat er gaande is. Ieder mens heeft zijn verhaal, zijn achtergrond en geschiedenis. Achter het zichtbare zit veel verborgen wat we niet weten. Ieder mens is kwetsbaar. Tegenover die kwetsbaarheid moet je mededogen stellen. 

Voor mij is kwetsbaarheid een talent. Een groot deel van de menselijke creativiteit komt voort uit kwetsbaarheid. Maar onze samenleving heeft maar weinig plaats voor het kwetsbare. Tegelijkertijd worden structuren wel gemaakt door mensen en zijn het ook alleen mensen die ze kunnen veranderen. Structuren zijn geen anonieme entiteiten en ze zijn niet van “de anderen”. We zijn allemaal verantwoordelijk.

“We willen alles perfectioneren, alles lijkt maakbaar, als je maar hard genoeg je best doet. Zelfs in de liefde willen we de ander kneden, zoeken we naar de perfecte relatie op maat. We zijn ziek in maakbaarheid. We hebben God in de hemel afgeschoten en zijn zelf God geworden. Dat is een vergissing. Ik pleit voor zingeving en aandacht voor zorg, maar wel als universele waarden, niet vanuit een conservatieve of religieus geïnspireerde visie. Mijn pleidooi betekent dus niet dat we terug moeten naar hoe het vroeger was, naar de verzuiling en de betutteling, maar wel dat we moeten nadenken hoe we deze nieuwe tijd vorm willen geven.”